Phân tích một số câu thơ trong Truyện Kiều để làm sáng tỏ giá trị nhân đạo của áng thơ kiệt tác này.

    Trong “để từ” tập thơ “Đoạn trường tân thanh”, tiến sĩ Phạm Quý Thích đã viết:

“..Mặt ngọc lỡ sao vùi đáy nước,

Lòng trinh không thẹn với Kim lang.

Đoạn trường mộng tinh duyên đà đứt,

Bạc mệnh đàn ngưng hận vẫn vương …”

(Nguyễn Quảng Tuân dịch)

Phạm Quý Thích là người cùng thời với Nguyễn Du. Lời đề từ của nhà nho danh tiếng này đã khẳng định và ngợi ca giá trị nhân đạo của kiệt tác Truyện Kiều. Mười lăm năm trời lưu lạc của nàng Kiều là một thiên bạc mệnh thấm đầy lệ làm xúc động lòng người “cảo thơm lần giở trước đèn… ” 3254 câu thơ Kiều dào dạt một tình thương mênh mông của Nguyễn Du trước những bi kịch cuộc đời – “những điều trông thấy mà đau đớn lòng …”

Tinh thần nhân đạo là cảm hứng nhân văn bao trùm lên toàn bộ “Truyện Kiều”. Đó là tiếng nói ngợi ca những giá trị, phẩm chất tốt đẹp của con người như tài sắc, lòng hiếu nghĩa, vị tha, chung thủy trong tình yêu … Đó còn là tấm lòng của nhà thơ đồng tình với những ước mơ và khát vọng về tình yêu lứa đôi, về tự do và công lý: là sự đồng cảm, xót thương với bao nỗi đau, bị vùi dập của con người, nhất là đối với người phụ nữ “bạc mệnh” trong xã hội phong kiến. Có thể nói, cảm hứng nhân đạo của Nguyễn Du là cảm hứng trân trọng và thương yêu con người bị áp bức, bị chà đạp.

Tinh thần nhân đạo trong Truyện Kiều, trước hết là tiếng nói ngợi ca những giá trị, phẩm chất tốt đẹp của con người. Kiều là hiện thân của cái đẹp và tài năng tuyệi vời. Nàng kiều diễm, rực rỡ “Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh. Kiều không chỉ dẹp “nghiêng nước nghiêng thành” mà còn có một tài năng toàn diện, lỗi lạc rất đáng tự hào:

“‘Thông minh vốn sẵn tính trời,

Pha nghề thi hoạ đủ mùi ca ngâm.”

Kim Trọng, một văn nhân, tài tử “vào trong phong nhã, ra ngoài hào hoa”. Là một “thiên tài” hội tụ của tinh hoa thời đại “văn chương nết đất, thông minh tính trời” nước đi của chàng Kim đều đem đến cho đất trời cỏ cây hoa lá một sức sống đẹp, kỳ diệu:

“Hài văn lần bước dặm xanh,

Một vùng như thể cây quỳnh cành dao”

Mối tình của “Kim Trọng – Thúy Kiều” là một thiên diễm tình. Đó là một mối tình tự nguyện vượt ra ngoài khuôn khổ lễ giáo phong kiến, rất trong  sáng và thủy chung của “người quốc sắc, kẻ thiên tài”.

Kiều là một đứa con chí hiếu. Gia đình gặp tai biến. Tài sản bị bọn sai nha “Sạch sành sanh vét cho đầy túi tham”, cha bị tù tội. Kiều đã quyết hy sinh mối tình riêng, để cứu cha và gia đình. Hành động bán mình chuộc cha của Thúy Kiều thấm đượm một tình thần nhân đạo cao dẹp, làm cho người đọc vô cùng cảm phục và xúc động:

“Hạt mưa sá nghĩ phận hèn,

Liều đem tấc cỏ quyết đền ba xuân

Thà rằng liều một thân con

Hoa dù rã cánh, lá còn xanh cây. “

Đọc Truyện Kiều” lần theo con đường khổ ải của Kiều, ta vô cùng cảm phục trước tấm lòng đôn hậu, hiếu thảo, tình nghĩa của nàng. Kiều như quên hết nỗi đau của riêng mình mà dành tất cả tình thương nhớ thắm thiết cho cha mẹ và hai em. Nàng lo lắng cha mẹ già yếu, buồn đau, không ai chăm sóc đỡ đần:’

“Xót người tựa cửa hôm mai,

Quạt nồng ấp lạnh những ai đó giờ …”

Tình tiết “trao duyên” trong ‘Truyện Kiều” cũng là một nét rất đẹp của tình cảm nhân đạo. Trước bi kịch cuộc đời “Hiến tình khôn nhẽ hai đường vẹn hai”  Kiều đã “rây em” và trao duyên cho Thuý Vân thay mình trả nghĩa “nước non” với chàng Kim:

“… Ngày xuân em hãy còn dài,

Xót tình máu mủ, thay lời nước non.

Chị dù thịt nát xương mòn,

Ngậm cười chín suối hãy còn thơm lây.

Chiếc thoa với bức tờ mây,

Duyên này thì giữ, vật này của chung…”

Tinh thần nhân đạo trong “Truyện Kiều” còn là tiếng nói đồng tình, đồng cảm của thi hào Nguyễn Du với những ước mơ về công lý, những khát vọng về tự do.

Từ Hải là một hình tượng mang màu sắc sử thi, một anh hùng xuất chúng có tài năng đích thực và sức mạnh phi thường. Một ngoại hình siêu phàm “Râu hùm hàm én mày ngài – Vai năm tấc rộng, thân mười thước cao”. Những chiến công hiển hách, lẫy lừng “Huyện thành đạp đổ năm toà cõi nam” Từ Hải là một anh hùng đầy chí khí “Dọc ngang nào biết trên đầu có ai!” Người anh hùng ấy, khi lưỡi gươm vung lên là công lý được thực hiện:

“Anh hùng tiếng đã gọi rằng,

Giữa đường dầu thấy bất bằng mà tha.”

Từ Hải đã đem uy lực của người anh hùng ra giúp Kiều “báo ân báo oán”. Hình tượng Từ Hải là một thành công kiệt xuất của Nguyễn Du trong nghệ thuật xây dựng nhân vật, là một biểu hiện sâu sắc về tinh thần nhân đạo, vẻ đẹp nhân văn toát lên qua hình tượng này, tựa như ánh sao băng lướt qua màn đêm giông bão tăm tối của đời nàng Kiều vậy. Tuy ngắn ngủi nhưng sáng ngời hy vọng và niềm tin.